Với tuổi đời 150 năm, muối hầm Tuyết Diêm (xã Xuân Bình, thị xã Sông Cầu, tỉnh Phú Yên) là thương hiệu nức tiếng xa gần bởi sự tinh khiết, hương vị đậm đà. Để làm ra những hạt muối trắng xóa như bông tuyết ấy là cả một quá trình vô cùng nhọc nhằn, gian nan.
Cùng đi qua tháng năm thịnh suy của mảnh đất này, nghề muối Tuyết Diêm cũng nếm trải nhiều nhọc nhằn cay đắng. Hình thành từ những năm 1870, muối Tuyết Diêm hay còn gọi là muối Cù Mông đã nức tiếng xa gần. Muối ở đây mịn trắng sau khi hầm, có vị mặn đậm đà nhưng không chát.
Tên gọi Tuyết Diêm có nghĩa là muối trắng như tuyết, cũng bao hàm ý nghĩa chất lượng nổi bật của muối Sông Cầu, tỉnh Phú Yên. Ở những vùng quê khác cứ nghĩ hạt muối được lấy từ ruộng lên là sản phẩm cuối cùng của hạt muối, nhưng với người dân thôn Tuyết Diêm, xã Xuân Bình, thị xã Sông Cầu thì những hạt muối trắng từ ruộng chưa phải là sản phẩm cuối cùng.
Lý giải thêm về tên gọi khác là muối Cù Mông, một lão diêm dân cho biết: “Gọi là muối Cù Mông vì làng này nằm dưới chân đèo Cù Mông, thời xưa tàu thuyền trong Nam ngoài Bắc đến đây mua muối đều nhắm hướng phía Nam chân đèo Cù Mông để lái mũi tàu vào Tuyết Diêm là đồng muối duy nhất ở Phú Yên, nổi tiếng trắng tinh, hạt chắc, vị mặn đậm đà nhưng không chát”.
Đứng bên cánh đồng muối đang kết tinh trắng xóa trong những ô thửa, một diêm dân cho biết, theo các bậc cao niên kể lại, đồng muối Tuyết Diêm hình thành từ năm 1870. Thời Pháp thuộc, hạt muối ở đây đắt lắm. Quan Tây cho xây nhà kho lớn giữa cánh đồng muối rồi cắt cử chánh chủ thầu, phó chủ thầu, thầy cai, thầy đội, lính bồi luân phiên nhau thường trực xuyên suốt ngày đêm canh giữ từng hạt muối. Muối đắt đỏ tới mức diêm dân trong làng có câu: “Muối Cù Mông ba mươi đồng một hạt”.
Từ nhiều năm qua, diêm dân Tuyết Diêm sản xuất muối theo phương thức thủ công truyền thống, dẫn nước biển vào những ô thửa nền đất, phơi nắng 4-5 ngày để muối kết tinh rồi huy động nhân công cào dồn hạt muối thành luống trước khi gánh vào bãi tập kết. Nhiều người cho biết sở dĩ vẫn còn theo đuổi nghề này chỉ vì đây là cái nghề truyền thống, được truyền từ đời ông cha nên không thể bỏ.
Một diêm dân tâm sự: “Cha truyền con nối thành duyên nghiệp mưu sinh chứ nghề làm muối cực hơn rất nhiều so với nghề nông. Kết thúc mùa vụ phải xới đất, đầm nén lại mặt ô thửa ruông muối bằng phẳng, đào đắp lại bờ ruộng, kênh dẫn nước biển. Nghề này chỉ sản xuất trong những tháng nắng. Nắng càng gay gắt, muối càng nhanh kết tinh và càng thơm tinh khiết, nhưng vị mặn mồ hôi diêm dân cũng càng thêm mặn chát”.
Đến nay, cả làng muối chỉ còn 4 hộ duy trì nghề làm muối hầm với công suất khoảng 10 tấn muối mỗi ngày. Để ra hạt muối hầm Tuyết Diêm, diêm dân tại đây phải thu hoạch muối hạt tại chỗ, sau đó vận chuyển vào kho. Các công nhân thay phiên nhau đổ muối hạt vào chậu đất sau đó sắp xếp vào lò nung.
Muối phải trải qua một quá trình hầm mới trở thành sản phẩm cuối cùng, gọi là muối hầm. Gần nửa đêm, không khí quanh khu lò khá sôi nổi, mọi người đã đến chuẩn bị công việc, để có được sản phẩm của hạt muối thì những người thợ hầm muối phải bắt đầu công việc từ 12 giờ đêm đến 8 giờ sáng là xong công đoạn hầm muối. Muối sau khi đã được đốt đủ nhiệt và phủ than thì để tự chín đến 24 giờ, đến khi các người thợ quay lại làm mẻ muối mới thì mẻ muối cũ được lấy ra đưa đi sàng sảy để phân loại muối.
Dẫu qua nhiều thăng trầm thay đổi của mãnh đất Sông Cầu nhưng nghề muối hầm của Tuyết Diêm vẫn hằng đêm đỏ lửa, những hạt muối thô kệch qua lửa đã trở thành những hạt bụi trắng li ti mỏng manh. Những hạt muối được rèn qua lửa lò sẽ không dễ dàng tan biến đi như làn bụi mỏng, cũng như thương hiệu muối Tuyết Diêm sẽ lại nức tiếng gần xa.
Bài viết: Minh Tuệ
Ảnh: Lê Chí Trung
