Khám phá vẻ đẹp bình dị của “Vương quốc gạch đỏ” lớn nhất Miền Tây

Theo các bậc cao niên, nghề làm gạch ở huyện Mang Thít (Vĩnh Long) có tuổi đời hơn 100 năm tuổi. Với nguồn tài nguyên “trời cho” là mỏ đất sét hết sức quý giá, cùng đôi bàn tay khéo léo của những người cần lao nhào nặn để biến chúng thành những viên gạch nung đỏ au, tinh xảo.

Trong số các làng nghề làm gạch ở Miền Tây thì Vĩnh Long có sản lượng sản xuất gạch nhiều nhất. Trong đó, các lò sản xuất gạch, gốm ở xã Nhơn Phú và Mỹ An là có tuổi thọ dài nhất; lên đến hàng trăm năm. Lò gạch Mang Thít Vĩnh Long được nhiều du khách ưu ái đặt cho cái tên là “Vương quốc gạch đỏ”. Nơi đây thu hút du khách bởi những lò gạch cũ nhuốm màu thời gian và phủ đầy rêu; bụi mờ. Theo người dân ở đây, thông thường một lò nung gạch cao đến 12m. Vào mùa cao điểm, các lò nung gạch ở đây đều hoạt động và nhả khói ngút trời. Nhìn từ xa, hình ảnh này trông giống như một tiểu vương quốc nhỏ; đang thấp thoáng dưới những đám mây trắng xóa. Chính vì những nét đặc trưng trên; mỗi năm lò gạch Mang Thít thu hút hàng nghìn các bạn trẻ đến tham quan; và chụp ảnh check-in.

Sở dĩ gạch ở đây nức tiếng xa gần là nhờ nguồn nguyên liệu “hiếm nơi nào có được” cùng kỹ thuật nung nấu đặc trưng được truyền qua nhiều đời. Ngược thời gian về cái thuở hưng thịnh, cứ đến mùa nung gạch các cột lò đỏ lửa, khói trắng ngút trời, tàu xe tấp nập cặp bến chở hàng đi khắp nơi. Nhiều bà con “cơm no áo ấm” cũng nhờ cái nghề này.

Đến với Lò gạch Mang Thít, du khách không chỉ có cơ hội check-in chụp ảnh mà còn được tìm hiểu quy trình làm gạch. Những lò gạch truyền thống ở Vĩnh Long thường tập trung dọc các con sông như: Cái Chiên, Mang Thít, Cái Nhum và kênh Thầy Cai. Sở dĩ người dân thường lựa chọn những nơi này để xây dựng lò gốm là vì những mỏ đất sét ven sông. Đây là nguyên liệu chính để làm thành các sản phẩm làm trong xây dựng, gạch đỏ nung, đồ gốm,…

Ngày nay, các lò gạch vẫn đỏ lửa dù đã qua thời hoàng kim xưa. Hiện còn khoảng 1.300 lò gạch, trải dài trên diện tích 3.000 ha, trong đó tập trung nhiều nhất ở ven con rạch Thầy Cai đến đoạn giáp sông Cổ Chiên - một nhánh sông Cửu Long.

Theo người dân nơi đây, sau khi hoàn tất quá trình tạo hình. Những người thợ sẽ bắt đầu tải và gỡ gạch trong khoảng 5 ngày. Sau đó, sẽ cần khoảng 15 ngày để nung. Gạch đỏ khi nung phải được canh lửa cẩn thận để khi thành phẩm sản phẩm phải chín vừa phải. Chính vì vậy, những sản phẩm được làm ra từ lò gạch Mang Thít không chỉ phục vụ cho người dân trong vùng mà còn được xuất khẩu sang nhiều nước trên thế giới.

Nghề sản xuất gạch ngói ở Vĩnh Long giờ đây tuy đã có phần lắng dịu so với xưa kia nhưng vẫn còn đó màu đỏ huyền bí. Làng gạch ngói Vĩnh Long vẫn còn đây, vẫn sống mãi với thời gian. Nghề truyền thống gạch ngói của tỉnh đã có lịch sử lâu đời 100 năm, nay càng được hun đúc và phát triển. Đó là di sản, là nét kiến trúc độc đáo không đâu có dược.

Các lò gạch dựng san sát nhau dọc bờ kênh để thuận tiện vận chuyển thành phẩm đi khắp nơi. Những chủ lò cho biết, thời hoàng kim là những năm 1980, cả "vương quốc" có hơn 1.000 cơ sở sản xuất với khoảng 3.000 miệng lò.

Mỗi nhà thường có từ 2 đến 5 lò gạch, tạo công ăn việc làm cho hàng nghìn lao động trong vùng. Sau những năm 2000, nghề nung gạch ở Mang Thít dần đi xuống do chi phí sản xuất cao, thói quen người dùng thay đổi. Nhiều nhà phá bỏ lò gạch để làm những công việc khác.

Làng nghề gạch ngói Vĩnh Long giờ đây vẫn hút hồn du khách. Thử hỏi, ai thấy những viên gạch mang màu đỏ ấy lại không ngỡ ngàng? Vì sự chi li, hoàn thiện đến không ngờ. Chỉ là viên gạch mà thôi nhưng ý nghĩa lớn lao lắm. Từ những tảng đất thô sơ trở thành sản phẩm gạch hữu ích cho người dân. Đến Vĩnh Long, vào làng gạch, thấy những miệng lò nhấp nhô trông rất ấn tượng. Tôi nhớ câu chuyện được kể năm xưa: gạch ngói Vĩnh Long cứ sản xuất ra viên nào là có ghe đến lấy viên đó. Chiếc ghe trĩu nặng sản phẩm gạch truyền thống, theo đường sông chuyên chở đi muôn nơi. Hồi đó, gạch Vĩnh Long là thương phẩm loại tốt. Màu đỏ rực như ngọn lửa bập bùng cháy trên những chiếc ghe hiển hiện suốt trên đường sông, đậu kín cả sông Mang Thít, Cổ Chiên, kênh Thầy Cai.

Lò gạch được xây dựng bằng hàng nghìn viên gạch thẻ đều tăm tắp xếp theo kiến trúc hình tròn. Trung bình một lò với 10 thợ sẽ xây trong nửa tháng thì hoàn thành, sử dụng hơn 30.000 viên gạch thẻ.

Đó là thời hoàng kim của gạch Vĩnh Long. Cũng chỉ cách đây không xa lắm. Một nghề truyền thống như vậy, nay vẫn còn giữ được nét văn hóa đó, vừa sản xuất vừa phục vụ khách du lịch tham quan. Cũng phải thôi, hồi trước đất đai dồi dào, màu mỡ, nguyên liệu làm gạch thừa cung cấp. Còn bây giờ, nước ta hướng về bảo vệ môi trường, phát triển bền vững. Đó là điều tất cả ngành nghề buộc phải đi theo, không riêng gì các làng nghề sản xuất gạch. Tất nhiên, trong phát triển kinh tế phải có văn hóa, nghề làm gạch ở Vĩnh Long vẫn còn tồn tại, còn giữ gìn dù năm tháng trôi qua, dù đất nước ngày càng hội nhập.

TS.KTS Ngô Anh Đào - đại diện nhóm chuyên gia vừa làm việc với tỉnh Vĩnh Long để trình bày đề án "Di sản đương đại Mang Thít" - khẳng định hệ thống lò gạch Mang Thít là một kho báu chưa được nhìn nhận, đánh giá đầy đủ.

Kho báu này thực sự có giá trị bởi nó được kiến tạo qua thời gian hơn 100 năm, từ sự giao thoa văn hóa - kỹ nghệ đặc sắc giữa người Khmer, người Kinh và người Hoa để tạo ra khối di sản kiến trúc cùng nghề truyền thống rất độc đáo, có tiềm năng lớn để phát triển du lịch, dịch vụ.

Nhóm chuyên gia nhận định "vương quốc lò gạch" Mang Thít hội tụ đầy đủ những điều kiện cơ bản để trở thành một khu di sản đương đại tầm cỡ quốc tế, một điểm đến du lịch hấp dẫn, có thể mang lại những lợi ích không nhỏ cho chính địa phương và quốc gia.

Ngắm nhìn vẻ đẹp Vương quốc gạch đỏ Mang Thít qua bộ ảnh của MXH Vietnam Beauty:

Ghe thuyền thường xuyên ra vào rạch Thầy Cai mua gạch hoặc cung cấp đất sét, tro trấu cho các lò.

Mang Thít nằm ven sông Cổ Chiên với hàng ngàn lò gạch có hình dáng tựa như những mái vòm khổng lồ - tương tự các công trình kiến trúc Hồi giáo. Vì vậy nơi đây được mệnh danh là "Vương quốc đỏ". Gạch, gốm Mang Thít có mẫu mã phong phú, có nét riêng nhờ nguồn đất sét đặc biệt và nét tinh hoa được hình thành từ tri thức dân gian của ba dân tộc: Kinh, Khmer, Hoa.

Du khách đến Mang Thít không chỉ thưởng lãm những kiến trúc độc đáo, khác lạ của hàng ngàn lò gạch cổ, thưởng thức các đặc sản riêng có vùng sông nước Nam Bộ... mà còn dong thuyền trên các kênh rạch, đạp xe trong ngóc ngách làng quê đầy cây trái, nghe đàn ca tài tử, tìm hiểu những câu chuyện văn hóa..."

Trong lòng những lò gạch lớn có thể trang bị nội thất hài hòa, cho du khách ngủ lại, sẽ là những trải nghiệm đặc biệt. Những lò gạch bị đập phá dang dở, có thể làm nhà hàng, quán cà phê, quầy bán hàng lưu niệm. Ban đầu có thể nhỏ lẻ, dân tự phát làm, về lâu dài, địa phương có thể mời các nhà đầu tư đến để phát triển. Nhưng cần có ngay quy hoạch và phải bảo tồn cho được hệ sinh thái, không gian văn hóa ở "Vương quốc đỏ" mới là quan trọng nhất hiện nay.

Nhớ thời hưng thịnh nhất của xứ sở lò gạch này là cách nay khoảng vài chục năm, người ta thường gọi là “thời hoàng kim của vương quốc gạch gốm” - nằm trên địa bàn các xã Nhơn Phú, Mỹ Phước, An Phước, Mỹ An, Hòa Tịnh. Mỗi sáng nơi đây luôn tấp nập, công nhân đi làm gạch, cảnh mua bán gạch, người bưng gạch mộc vô lò, người bưng gạch thành phẩm xuống ghe... đông như họp chợ. Thời điểm này, khi đường xá còn chưa được mở rộng thông thoáng như bây giờ thì phương tiện chuyên chở gạch gốm chủ yếu bằng ghe. Ghe chở gạch thành phẩm chuẩn bị chở đi giao cho các tỉnh lân cận, ghe chở nguyên liệu đất sét và ghe chở nguyên liệu củi, chở trấu … đến và đi tấp nập đậu kín cả khúc sông. Có thể nói đây cũng là một nét văn hóa đặc trưng vùng sông nước của vương quốc gạch gốm thời đó.

Những sáng tinh mơ trên con đường làng quê có hàng mấy chục chiếc xe đạp, xe máy nối đuôi nhau chạy hướng về các xã Nhơn Phú, Mỹ Phước, An Phước, Mỹ An, nơi có những chiếc lò gạch gốm san sát nhau. Trên mỗi chiếc xe đều có mang theo gàu mênh cơm để ăn trưa. Hành trang của những người công nhân xóm lò gạch đơn giản như vậy! Cuộc sống của bà con làng nghề gạch gốm thời ấy gắn liền với bến nước, con sông, với từng viên gạch đỏ, nhiều thế hệ trưởng thành, được học hành thành đạt cũng nhờ vào gạch, gốm.

Dù trải qua những năm tháng thăng trầm nhưng chúng ta không thể phủ nhận một điều rằng vương quốc lò gạch một thời đã tạo công ăn việc làm cho phần lớn người lao động địa phương, nhà nhà đã khấm khá lên, mức thu nhập của người dân cũng nâng cao đáng kể. Với biết bao thế hệ sinh ra và lớn lên ở vùng đất trù phú này hẳn sẽ không bao giờ quên một miền ký ức đẹp về một miền quê sông nước hữu tình, một con sông với những chuyến ghe đi về tấp nập, những con đường làng luôn rộn ràng tiếng nói cười của công nhân, những làn khói bay trắng xóa cả vùng trời...